Jos Vander Velpen maakt het verhaal van Breendonk weer tastbaar
cultuur Onlangs verscheen Breendonk. Kroniek van een vergeten kamp, een nieuw boek van Jos Vander Velpen, advocaat en ex-voorzitter van de Liga voor Mensenrechten. 75 jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog vertelt hij de verhalen van het Fort. De gruwelen komen onvermijdelijk aan bod, maar ook het moois dat zich een weg wist te banen tussen alle ellende. Zo onthouden we dat wat zich driekwarteeuw geleden afspeelde, vandaag nog even relevant is.Vander Velpen schreef in het verleden ook al over Breendonk. Maar hij vond duidelijk niet dat alles dat verteld moest worden al verteld was. “Ik heb geen grote historische ambities, al moet het boek natuurlijk wel de historische werkelijkheid reflecteren. Het was vooral mijn bedoeling om menselijke verhalen te brengen. De meeste gevangenen zijn ondertussen overleden, maar ik probeer hen toch nog een gezicht te geven, want anders lijkt het wel alsof die mensen in een anoniem graf liggen.”
“Bovendien is de geschiedenis van Breendonk er toch een die we niet mogen vergeten. Alles samen hebben hier 4000 mensen gevangen gezeten en 75 jaar later mocht er zeker nog eens wat aandacht zijn. We leven in een tijdperk waarin heel wat fake news en complottheorieën circuleren. Als er niet voldoende materiaal is dat wetenschappelijk onderbouwd is en dat steunt op een waarheidsgetrouwe weergave van de werkelijkheid, dan is het niet ondenkbaar dat mensen dat wat hier gebeurd is, gaan minimaliseren.”
“De gevangenen die hier zaten, konden hun verhaal nadien ook niet meteen kwijt”, vertelt Herbart Beyers, sitemanager van het Fort van Breendonk. “Dat is ook begrijpelijk: na vier jaar oorlog begint iedereen aan de wederopbouw; iedereen heeft zijn miserie gekend en nog meer verhalen over pijn zijn op dat moment niet nodig. Eens mensen wel klaar waren om te luisteren, bleven veel verhalen toch onverteld, omdat velen bang waren voor sensatie. De echte interesse voor de verhalen is dus laat gekomen, met als gevolg dat er al heel wat mensen overleden waren. Bovendien hebben de Duitsers natuurlijk ook alles vernietigd op het moment dat ze het kamp hebben verlaten, waardoor we alles achteraf opnieuw hebben moeten reconstrueren. Dan is het mooi als de echte, oorspronkelijke verhalen toch nog opgetekend kunnen worden.”
Vander Velpen gebruikte als belangrijkste bronnen de rechtszaken tegen de medewerkers van Breendonk. En dan vooral het Proces van Mechelen in 1946, waarin meer dan 400 gevangenen van Breendonk kwamen getuigen. “De getuigenissen waren eigenlijk heet van de naald, het geheugen van die mensen was toen nog quasi ongerept. Ik heb natuurlijk ook nog andere rechtszaken bestudeerd, waaronder het proces tegen de kampcommandant van 1950. Een aantal van de slachtoffers heb ik zelf later ook gesproken. Ik heb zelf in mijn loopbaan ook heel wat moordprocessen moeten behandelen. Maar de meeste moorden worden niet begaan in de openbaarheid, wanneer er mensen op staan te kijken. Hier in Breendonk, daarentegen, gebeurden de mishandelingen en de moorden in het openbaar. Veel mensen hebben alles zien gebeuren. Dat geeft een groter waarheidsgehalte.”
(lees verder onder de foto)
“Diezelfde fout mocht met de daders zelf niet gemaakt worden. Over de schuld van de meeste mensen die terechtstonden, kan niet worden getwijfeld omdat hun misdaden in het openbaar gepleegd werden. Maar hoe ze ertoe gekomen zijn om te doen wat ze hebben gedaan, is een ander verhaal. Zeggen dat de daders monsters waren, is te makkelijk. Ze waren waarschijnlijk geen psychopaten en zelfs dan nog: ook psychopaten hebben altijd de keuze om te moorden of niet.”
“Toch blijft de waaromvraag enorm belangrijk als we willen vermijden dat dit opnieuw kan gebeuren. Sommigen waren helemaal in de ban van het nazisme en velen van hen (die intellectueel geen hoogvliegers waren en onder andere omstandigheden misschien geen grote carrière gemaakt zouden hebben) dachten dat ze via het nazisme steeds hoger op de ladder zouden kunnen klimmen. Zij zullen misschien wel genoten hebben van de macht over leven en dood. Toch konden ook intelligente mensen uit gegoede families met goede vooruitzichten zich helemaal laten meeslepen. Misschien deden ze het wel gewoon voor de kick? Schuld is een heel ingewikkelde kwestie.”
Gelukkig schuilen er tussen alle ellende ook mooie verhalen. Als we Vander Velpen vragen of hij ook iets positiefs vindt in het relaas van het Fort, antwoordt hij stellig: “Ja, heel veel. De mensen die hier hebben gezeten in erbarmelijke omstandigheden, hebben zich vaak voortreffelijk gedragen. Ik weet niet of ik het zou kunnen. Maandenlang in een oude isoleercel zitten met alleen een plank om op te slapen, een hele dag moeten rechtstaan, niet mogen praten, een kap over je hoofd houden, … ik denk dat het voor die mensen verschrikkelijk moeilijk geweest moet zijn om zich te handhaven als mens en toch is het de meesten gelukt. Dat is trouwens niet alleen een kwestie van overleven, maar ook soms van een menselijk gebaar stellen en dat zag je hier regelmatig. Mensen leden verschrikkelijke honger - zo erg dat ze soms gras aten - en toch waren velen in staat om hun brood te delen met iemand die er nog erger aan toe was dan zij. Dat kan banaal lijken, maar dat was het beslist niet.”
“Bovendien is het menselijke lijden hier toch niet helemaal voor niets geweest, al hadden de gevangenen hier misschien wel dat gevoel. Ondanks alles heeft Breendonk mee bijgedragen aan een meer menswaardige wereld, want na de oorlog is er veel veranderd. Veel van onze verworvenheden op het vlak van vrijheden en mensenrechten, dateren van vlak na de oorlog en kwamen er net door alle gruwel. En precies dat was toch ook een van de grootste bekommernissen van de slachtoffers: we willen niet dat dit ooit nog gebeurt. Net daarom moeten we hun verhaal blijven vertellen en zorgen dat het niet vergeten wordt – want ondanks alles: dit kan wel degelijk altijd opnieuw gebeuren.”
Het verhaal van het boek is ook het verhaal van het hedendaagse monument, weet Herbart Beyers. “Ja, de ellende van Breendonk dateert van 75 jaar geleden, maar tegelijk is het thema brandend actueel”, benadrukt hij. “Mensen op een serene manier confronteren met wat er gebeurd is, zonder daarbij met een vinger te zwaaien, dat is de taak van het Nationaal Gedenkteken Fort van Breendonk. Oordelen en veroordelen is makkelijk, maar de vraag die we mensen willen stellen is: “wat zouden wij zelf gedaan hebben?” Denk eens goed na, want jij hebt nu, vandaag, een stem en een beslissingsrecht en daarmee kan je misschien wel het verschil maken. Als iedereen iets leert uit wat er hier gebeurd is, dan zijn we al een hele stap verder.”
Joyce Verschueren
Breendonk. Kroniek van een vergeten kamp, uitgegeven bij Epo, 24,90 euro
Op de foto: Sitemanager Herbart Beyers en auteur Jos Vander Velpen
