In Vlaamse helden: Rutger Bregman

29 januari 2020, 09:00 Interviews Helden zijn vrouwen en mannen met een passie. Een passie voor sport, ondernemen, reizen, literatuur, muziek, wetenschap, design, … ‘Mensen zijn Media’ wil Vlamingen inspireren, daarom komt in deze rubriek elke keer een held aan het woord. 
Hoewel hijzelf geen Vlaamse held is, is zijn boodschap zo hoopgevend dat hij in deze rubriek aan bod moet komen! De Nederlander Rutger Bregman (1988) is historicus en schrijver. Hij schrijft voor het online journalistieke platform De Correspondent en bracht in 2019 het boek De meeste mensen deugen uit. Een boek met een verrassende boodschap, want al eeuwen lijkt de westerse cultuur doordrongen van het geloof in de verdorvenheid van de mens. In zijn boek verweeft Rutger Bregman de jongste inzichten uit de psychologie, de economie, de biologie en de archeologie. Hij neemt ons mee op een reis door de geschiedenis en geeft nieuwe antwoorden op oude vragen. Waarom veroverde juist onze soort de aarde? Hoe verklaren we onze grootste misdaden? Zijn we diep vanbinnen geneigd tot het kwade of het goede? Adembenemend, weids en revolutionair – De meeste mensen deugen herschrijft niet alleen de geschiedenis, maar werpt ook nieuw licht op onze toekomst. Veertien prikkelende vragen beantwoord met citaten uit het boek.
We blijken allemaal doordrongen van de idee dat de mens niet deugt, maar het tegenovergestelde is waar?
“Niemand kan het idee beter uitleggen dan de Groningse hoogleraar sociale psychologie Tom Postmes. Al jaren vraagt hij zijn studenten hoe mensen die een vliegtuigramp meemaken zullen reageren. Op Planeet A vragen de inzittenden elkaar of ze in orde zijn en krijgen personen die hulp nodig hebben voorrang om het vliegtuig te verlaten. Mensen zijn bereid hun leven te geven, zelfs voor vreemden. Op Planeet B is het ieder voor zich. Tom Postmes schat dat 97% denkt dat we op Planeet B leven, maar in de praktijk leven we vrijwel altijd op Planeet A.”
Verliep de ondergang van de Titanic of de evacuatie van de Twin Towers dan zo ordelijk?
“Als je de film van de Titanic hebt gezien, denk je misschien dat iedereen in paniek was (behalve het strijkkwartet). Maar nee, er werd niet geduwd of getrokken. Een ooggetuige rapporteerde dat er ‘geen indicatie van paniek of hysterie’ was, ‘geen angstkreten, en geen heen en weer geren’. Ook op 11 september 2001 liepen duizenden mensen geduldig de trappen van de Twin Towers af, ook al wisten ze dat hun levens in gevaar waren. Brandweerlieden en gewonden kregen voorrang. ‘Mensen zeiden echt: “Nee, nee, jij eerst”, herinnerde een van de slachtoffers zich later. ‘Ik kon het niet geloven dat mensen op dit punt zouden zeggen: “Alsjeblieft, ga voor.” ‘Het was onwerkelijk’.”
Hoe komt het dan dat iedereen of toch 97% van de mensen denkt dat we van nature egoïstisch, paniekerig en agressief zijn?
“Het is een hardnekkige mythe. De bioloog Frans de Waal spreekt ook wel over de ‘vernistheorie’. De beschaving zou maar een dun laagje zijn, dat bij het minste of geringste zou barsten, maar het is precies andersom: juist als de bommen uit de lucht vallen of de dijken breken, komt het beste in ons naar voren. Ik zou geen sociologisch inzicht weten dat zo stevig is onderbouwd en zo straal wordt genegeerd. Het beeld dat in de media wordt geschetst is steevast het omgekeerde van wat er daadwerkelijk na een ramp gebeurt.”
Zijn we dan van nature goed?
“Mensen zijn geen engelen. We hebben een goed been en een slecht been, de vraag is welk been we trainen. Ik wil slechts betogen dat we van nature, als kind, op een onbewoond eiland, als een oorlog begint of als de dijken breken, een sterke voorkeur hebben voor dat goede been. Daar is heel wat wetenschappelijk bewijs voor. Een positiever mensbeeld is realistisch en het kan nog realistischer worden als we erin gaan geloven.”
Een oorzaak voor ons negatieve mensbeeld zou het nieuws zijn?
“Er zijn intussen tientallen studies die uitwijzen dat het nieuws je mentale gezondheid schaadt. Onlangs werd in dertig landen een simpele vraag gesteld: ‘Denk je dat de wereld erop vooruitgaat, hetzelfde blijft, of erop achteruitgaat?’ In alle landen, van Rusland tot Canada, Mexico tot Hongarije, antwoordde de grote meerderheid dat de wereld erop achteruitgaat.”
Terwijl het net omgekeerd is?
“Inderdaad, de extreme armoede, het aantal oorlogsslachtoffers, de kindersterfte, de misdaad, de honger, de kinderarbeid, het aantal doden bij natuurrampen en het aantal vliegtuigcrashes zijn in de afgelopen decennia omlaag gevlogen. We leven in de rijkste, veiligste en gezondste tijd ooit. Waarom we dit niet weten? Simpel: omdat het nieuws over de uitzonderingen gaat. Aanslag, geweld, ramp: hoe uitzonderlijker een gebeurtenis, hoe nieuwswaardiger ze wordt. Je ziet nooit een kop als ‘Aantal mensen in extreme armoede gisteren met 137.000 afgenomen’, terwijl die kop in de afgelopen vijfentwintig jaar iedere dag op de voorpagina had kunnen staan.”
Journalisten zullen het graag lezen … 
“Met ‘het nieuws’ bedoel ik natuurlijk niet alles wat journalisten maken. Er zijn talloze informatieve vormen van journalistiek die je helpen om de wereld beter te begrijpen, maar het nieuws – verslaggeving over recente, incidentele en sensationele gebeurtenissen – is de meest voorkomende vorm. Acht op tien volwassenen in de westerse wereld consumeren dagelijks nieuws. Gemiddeld besteden we er een uur per dag aan. Dat is drie jaar op een mensenleven.”
Dan maar geen nieuws meer en alleen nog boeken lezen?
“Een aantal jaar geleden heb ik dat zelf geprobeerd. Toch stuitte ik al snel op hetzelfde probleem. Ook in boeken regeren de uitzonderingen. Zo gaan de bestverkochte geschiedenisboeken steevast over rampen en tegenspoed, tirannie en onderdrukking. Oorlog, oorlog, en nog eens oorlog. Mocht er een keer geen oorlog zijn, dan noemen geschiedkundigen dat het ‘interbellum’. Ook in de wetenschap heeft decennia een donker mensbeeld geheerst. Zoek een boek over de menselijke natuur en je stuit op titels als Demonic Males, The Selfish Gene en The Murderer Next Door.”

Tot dusver de wetenschap en de literatuur, maar wat te doen met historische feiten, de beulen van de Holocaust zijn toch niet te negeren?
“De Holocaust werd niet uitgevoerd door mensen die plotseling in robots waren veranderd, net zomin als de deelnemers aan Milgrams experiment gedachteloos op de knop drukten. De daders geloofden dat ze aan de goede kant van de geschiedenis stonden. Auschwitz was het eindpunt van een langdurig historisch proces waarin het kwaad zich steeds beter vermomde als het goede. Schrijvers en dichters, filosofen en politici bleven jarenlang de psyche van het Duitse volk afstompen en vergiftigen. Mensen werden voorgelogen en geïndoctrineerd, gehersenspoeld en gemanipuleerd. Pas toen gebeurde het ondenkbare.”
Waarom eindigt het boek met een oproep om realistisch te zijn?
“Als ‘De meeste mensen deugen’ iets wil doen, dan is het de betekenis van het woord ‘realisme’ veranderen. Is het niet veelzeggend dat in ons taalgebruik ‘de realist’ synoniem is geworden voor een cynicus? Voor iemand met een somber mensbeeld? In werkelijkheid is juist de cynicus wereldvreemd. In werkelijkheid leven we op Planeet A, waar mensen ten diepste geneigd zijn tot het goede. Wees dus realistisch. Kom uit de kast. Geef toe aan je natuur en schenk vertrouwen. Schaam je niet voor je generositeit en doe het goede in het volle daglicht. Misschien zul je eerst nog worden weggezet als argeloos en naïef, maar bedenk: de naïviteit van vandaag kan de nuchterheid van morgen zijn. Het is tijd voor een nieuw mensbeeld. Het is tijd voor een nieuw realisme.”
‘De meeste mensen deugen’ van Rutger Bregman werd uitgegeven bij De Correspondent en kost 25 euro. Wie Rutger graag aan het woord wil horen kan zijn TED Talk beluisteren of op 19 februari naar de Arenbergschouwburg komen.