Dichter Peter Mangel Schots

31 oktober 2022, 18:01 Vlaamse helden

Helden zijn vrouwen en mannen met een passie. Een passie voor sport, ondernemen, reizen, literatuur, muziek, wetenschap, design … ‘Mensen zijn Media’ wil Vlamingen inspireren, daarom komt in deze rubriek elke keer een held aan het woord.

We staan er amper bij stil, maar jaarlijks wordt er een groot aantal mensen begraven zonder dat iemand naar hen omkijkt. Bij ‘De eenzame uitvaart’ schrijven dichters een gelegenheidsgedicht voor de overledene dat zij voorlezen op de uitvaart. Het is een sociaal project waarbij het respect en de solidariteit voor medeburgers centraal staan, omdat de deelnemende dichters erin geloven dat niemand zomaar mag begraven worden.

In Antwerpen werd het project ruim tien jaar geleden opgestart door schrijver Maarten Inghels. Het eerste gedicht was van toenmalig stadsdichter Joke van Leeuwen, geschreven voor mevrouw J. V. L. Het werd voorgedragen bij haar uitvaart op 23 januari 2009 op begraafplaats Schoonselhof. Sinds een aantal jaren coördineert dichter Peter Mangel Schots voor Leuven het collectief.

Hoe ontstond de idee voor ‘De eenzame uitvaart’?

“De idee is afkomstig uit het Nederlandse Groningen, waar de toenmalige stadsdichter Bart FM Droog de eenzame uitvaarten in zijn stad bijwoonde en opluisterde met een gedicht wat hij tot zijn taak als stadsdichter rekende. Sinds 2002 brengen dichters ook in Amsterdam, Den Haag, Rotterdam, Utrecht, Nijmegen en andere Nederlandse steden een bijzonder saluut aan overledenen die anders geen bezoek op de uitvaart hebben. In België zijn we al zo’n tien jaar actief. In Antwerpen en in Leuven verzorgen wij ruim zes jaar eenzame uitvaarten. In Brusselse gemeenten wonen vrijwilligers eenzame uitvaarten bij. Zo zorgt bijvoorbeeld het Collectief Straatdoden voor een gedicht bij de uitvaart van daklozen. Ook in Oostende en Gent worden gelijkaardige initiatieven ontplooid.”

Waaruit bestaat je coördinerende rol?

“Ik word op de hoogte gebracht door bijvoorbeeld het OCMW, een woonzorgcentrum of de begrafenisondernemer die de stadsbegrafenissen regelt. Zij melden mij dat er een uitvaart zal plaatsvinden waarbij niemand aanwezig zal zijn. Dat zijn er zo’n viertal per jaar. Vervolgens ga ik op zoek naar wat meer info over de overledene. Gaat dit over iemand die in een woonzorgcentrum overleed? Dan kan ik veelal terecht bij het personeel. Als iemand thuis wordt gevonden, is dat wat moeilijker en doe ik vaak een soort buurtonderzoek. In Leuven zijn we met zes dichters die om de beurt een gedicht schrijven en het voordragen tijdens de begrafenis. Dit alles moet telkens snel gaan, meestal zitten er maximum twee dagen tussen het contact met mij en de begrafenis zelf.”

Vinden dichters vlot de weg naar het collectief?

“Het is een sociaal en literair project waarvoor niet iedere dichter in aanmerking komt. Daarvoor zijn strikte regels die werden vastgelegd in onze statuten. We willen immers niet dat de eerste de beste zelfverklaarde dichter onder de noemer van ‘De eenzame uitvaart’ begrafenissen kan bijwonen. Zo komen bijvoorbeeld alleen die dichters in aanmerking die al publicaties op hun naam hebben.”

Als je een kistje uit de lijkwagen ziet komen dat niet groter is dan een schoendoos dan blijft dat aan de ribben kleven. Ik schreef er het gedicht ‘Schaapjes’ over, als eerbetoon. Meestal zijn onze eenzame overledenen een heel stuk ouder.

Je bent niet alleen coördinator, maar je draagt ook zelf voor. Welke begrafenis bleef je het meeste bij?

“Dat is onvermijdelijk die van een baby van twee weken oud, waarvan de ouders afkomstig zijn uit Oost-Europa en hier in Luik op bezoek waren bij familie. Het kindje wordt tijdens dat familiebezoek geboren en blijkt een zware hartafwijking te hebben. Het wordt nog naar het Leuvense ziekenhuis Gasthuisberg gevoerd, maar het mocht niet baten. De ouders hebben het kind nog laten dopen, maar in hun gemeenschap houdt het dan op. Bovendien konden zij niet langer in ons land blijven. Als je een kistje uit de lijkwagen ziet komen dat niet groter is dan een schoendoos, dan blijft dat aan de ribben kleven. Ik schreef er het gedicht ‘Schaapjes’ over, als eerbetoon. Meestal zijn onze eenzame overledenen een heel stuk ouder.”

Wat bracht je ertoe om eenzame uitvaarten te verzorgen?

“Ik zie het als een manier om iets voor de maatschappij te doen en tegelijkertijd om poëzie een rol te geven in die samenleving. Je hoort weleens dat poëzie iets voor een kleine minderheid is, dat het iets volstrekt nutteloos is. Toch grijpen mensen op belangrijke levensmomenten terug naar poëzie. Ik denk dat dat onze gemeenschappelijke motivator is. De bedanking die achteraf vaak volgt, is fijn, maar het is bovenal een eer om zo’n betekenisvolle rol te kunnen spelen.”

Ik zie het als een manier om iets voor de maatschappij te doen en tegelijkertijd om poëzie een rol te geven in die samenleving.

De zoektocht naar informatie over de eenzame overledene blijkt soms moeilijk?

“In Leuven zijn er intussen een dertigtal uitvaarten geweest, waarvan toch twee derde van de overledenen in een woonzorgcentrum verbleef. Dat zijn niet altijd tragische verhalen. Ook weduwen of weduwenaars zonder kinderen, zonder broers of zussen of netwerk worden alleen begraven. Zoals ik al zei, kan ik dan altijd bij het personeel terecht, al wordt de persoon in kwestie dan wel wat gereduceerd tot wat over hem of haar geweten was tijdens de periode dat die persoon in het woonzorgcentrum verbleef, bijvoorbeeld dat iemand graag vanillepudding eet. Toch proberen wij ook voor die mensen een gepersonaliseerd gedicht te schrijven en een verslag van ons onderzoek te maken dat wij op onze website publiceren.”

Waarom is het verslag dat jullie achteraf op de website publiceren zo belangrijk?

“Door het verslag hopen we dat de lezer er even bij stilstaat dat een eenzame uitvaart eender wie kan overkomen. Het zou dus zomaar je buurman kunnen zijn.”

Doet een eenzaam afscheid je stilstaan bij je eigen afscheid?

“Ik denk dat eender wie die een begrafenis bijwoont, altijd wel reflecteert over zijn eigen sterfelijkheid. De dood is een onderwerp dat mij sowieso bezighoudt en waarrond ik ook naast de gedichten voor ‘De eenzame uitvaart’ heb gewerkt.”

Word je niet zelf door je emoties overmand bij zo’n begrafenis?

“Emoties zijn er tijdens zo’n begrafenis altijd wel, al is dat doorgaans beperkt. Als coördinator probeer ik altijd zelf mee te gaan, ook al schreef ik niet zelf het gedicht. Als ik dat wel doe, dan ben ik precies wel langer in het gezelschap van de overledene geweest en voel ik me uiteraard meer betrokken. Het blijven natuurlijk mensen die je bij leven nooit hebt gekend, dus wat dat betreft is er een zekere afstand. Die moet er zijn en zorgt ervoor dat dit niet tot diepe emotionaliteit leidt.”

Schaapjes

– voor baby F.

Eén bladzij omgeslagen en je boek is uit
lang en gelukkig lezen hadden we je graag gewenst
beginnend met verhalen van een eerste kerst
en knuistjes die naar vlekken kaarslicht grijpen
en dan de lente, zomer, nog een zomer
tot je je opricht zonder handen als een koning
de wereld balancerend aan je voetjes
het coolste jochie van de peutertuin

Maar onder ijzig ziekenhuislamplicht
ben je geboren met een hart dat klappertandt
je ouders ver van huis, jij ongeteld, uitgekwartierd,
geen tijd gekregen voor een hashtag om de wereld
te vertellen over ieder kind dat in je leeft:
ik ben Omran, ik ben Julie, ik ben Aylan, ik ben Melissa,
ik ben De Kleine Thomas uit de vondelingenschuif, ik ben
het kindje Jezus dat versmacht onder een berg geschenkpapier

Verkruimelt in een land ver weg van hier je mama
van verdriet? Gaat elke spadesteek je papa door het hart?
Zal volgend jaar rond deze tijd een ander broertje
in jouw sokjes slapen? Het zal je naam zijn
die je in je laatste uren kreeg die hen verbindt
met deze stad, dit lapje grond dat zij alleen vermoeden
en waarop wij staan als een reserveteam – vrees niet,
we zullen op de uitkijk blijven, schaapjes tellen tot je slaapt

Ook verschenen in: Peter Mangel Schots, Synchroonliefde (Poëziecentrum, Gent)