Chris Ceustermans’ ode aan Antwerpse cultfiguur Jean-Marie Berckmans

26 november 2018, 12:11 cultuur

Het was enige tijd wachten op Chris Ceustermans’ sinds 2015 aangekondigde biografie over de onverbiddelijke chroniqueur van de zelfkant en de goorste ellende J. M. H. BERCKMANS. Alleen al diens ene versregel

“Wie heeft de tranen uitgevonden …? Iemand die het opkroppen verdomde …?”
was het waard een knappe biografische bundel te krijgen. Vier jaar lang werkte Ceustermans aan zijn literaire en existentiële biografie/zoektocht met veel gevoel voor detail over Berckmans. Dat is Schrijven in de grauwzone geworden, meesterlijk verwoord in de recht voor de raapse stijl van Mortselaar CHRIS CEUSTERMANS die ons wat op onze leeshonger liet na zijn indrukwekkende en fascinerende debuutromans De boekhandelaar en Koude oorlogsdromen.
Deze ode aan Berckmans (°1953) verschijnt tien jaar nadat hij op 31 augustus 2008 dood wordt aangetroffen, zittend in zijn sofa in zijn kleine OCMW-studio in de Lange Batterijstraat nr. 3 bus 1 2018 Antwerpen.
Na het secundair onderwijs waagt Berckmans, afkomstig uit een eenvoudig arbeidersgezin, zijn kans aan de universiteit (UFSIA) Germaanse filologie. Voor de eerste kandidatuur slaagt hij met grote onderscheiding, maar een zware endogene depressie dwingt hem tot opgeven. De rest van zijn leven wordt hij achtervolgd door depressies, afgewisseld met manische periodes en verblijft hij in een aantal psychiatrische instellingen. Na de mislukking aan de universiteit oefent hij verschillende beroepen uit, van succesrijk vertegenwoordiger voor een Italiaans schoenfabrikant tot taxichauffeur en boekverkoper (iets naar de hand van zijn biograaf Ceustermans). Op zijn vierentwintigste ondernam Berckmans een mislukte zelfmoordpoging met maar liefste twee dozen Vesparax.

Café De Raaf en het OCMW

Hij raakt aan lagerwal, zijn eerste en enige huwelijk loopt op de klippen. Hij woont in bij zijn ouders, zoekt troost bij zijn hond Charlowie en wordt vaste klant van het café De Raaf en het OCMW.
Hij debuteert in 1977 met Geschiedenis van de revolutie uitgegeven door Soethoudt en in de VECU voorgesteld door Marc A. Verreckt, tot groot ongenoegen van Jean-Marie omdat Verreckt het een humoristisch boek vindt. Nog datzelfde jaar volgt Tranen voor Coltrane. Geschiedenis van de revolutie wordt later heruitgegeven door Deladus onder de titel Brief aan een meisje uit Hoboken.
Hierna blijft het lange tijd stil, alleen enkele tijdschriften publiceren een occasioneel verhaal. Paul de Wispelaere neemt zijn verhaal Sharon’s kind op in Vlaamse verhalen na 1965 (verschenen in 1984).
Tijdens het directeurschap bij de uitgeverij Dedalus van Rudy Vanschoonbeek verscheen in 1989-1990 van Berckmans de verhalenbundel Vergeet niet wat de Zevenslaper zei en Café De Raaf nog steeds gesloten.

Verhalenbundels

In de loop van de jaren 1990 tracht Berckmans jaarlijks aan een verhalenbundel te werken. Het is evident dat zijn krachtige, genadeloze en eerlijke schrijfstijl in de smaak valt bij zijn biograaf Ceustermans die dweept met zijn ontbreken aan kapsones: de verhalenbundel Ontbijt in het vilbeluik (uitgeverij Houtekiet), de verhalenbundel Bericht uit Klein Konstantinopel (uitgeverij Dedalus), de verhalenbundel Slecht nieuws voor Doctor Paf de Pierennaaier (uitgeverij Houtekiet) en Je kunt geen twintig zijn op suikerheuvel (verschenen bij Manteau Meulenhoff) over keiharde waarheden waarin de suiker ontbreekt van een vijftigjarige auteur, maar niet de leegte, wel een fragmentarische mantra van ellende waarin hij leeft, de woede van Berckmans en de puinhoop waarin de wereld zich bevindt.
Ceustermans blijkt ook verzot (en wie was dat niet in de jaren negentig?) op Berckmans als performer (met circus Bulderdrang en zijn kompaan Vitalski), spuwend op alles wat bewoog. Zelfs een oerconservatief blad als Knack droeg hem op de handen (wijdde zelfs een Berckmansportret aan hem). Hij begon in Nederland door te dringen, zij het met gemengde kritieken en belandde zelfs op de longlist van de Gouden Uil.
De buurt waar hij woonde omschreef hij als
de ‘Grauwzone’. Ceustermans bezorgde dit jaar overigens postuum Berckmans’ Verhalen uit de grauwzone, zijn biograaf (en uitgever Vrijdag) wordt begeleid door een uitgelezen bloemlezing uit het oeuvre van Berckmans, schitterend idee, want de boeken van deze cultschrijver blijken zelfs in de betere tweedehandsboekhandels moeilijk te vinden.
Postuum verscheen ook van Berckmans 4 Laatste verhalen en enige nagelaten brieven, die eens te meer aantonen waarom Berckmans een uniek schrijver was “waarin hij het resultaat van zijn onderzoek naar de spoken van de moderne tijd uitschreeuwde”.
Berckmans’ boeken zijn vandaag verzamelobjecten en hij werd een legende die lezers blijft fascineren. Op basis van ongepubliceerde teksten, brieven en gesprekken met familie, vrienden en collega’s reconstrueert biograaf Chris Ceustermans de literaire en existentiële zoektocht van Berckmans. Of hoe een teruggetrokken jongen uit een arme arbeidersfamilie en Italiaans handelsagent in goedkope schoenen een virtuoze vuurspuwer met woorden werd. Een meesterlijke biografie geschreven door een geniale Ceustermans.

John RIJPENS

Chris CEUSTERMANS: Schrijven in de grauwzone – J. M. H. Berckmans, de biografie, 2018, uitg. Vrijdag
Chris CEUSTERMANS: Verhalen uit de grauwzone. J. M. H. Berckmans’ beste, uitg. Vrijdag, 2018, 225 pagina’s, verzorgd en bezorgd door Chris Ceustermans, paperback 21 bij 14 cm